تاریخچه رقص آذربایجانی

تاریخچه رقص آذربایجانی

در این مقاله نگاهی اجمالی به تاریخچه رقص آذربایجانی خواهیم داشت؛ گذشت سالها و سیر تحول و تکامل فرهنگ عمومی مردم آذربایجان بر روی ایجاد انواع مختلف سبک های رقص و تحول فرهنگ رقص مردم آذربایجان تاثیر بسزایی داشته است. طی این تحولات رقص آذربایجانی کارکردهای اجرایی گوناگونی پیدا کرده است.
از همان ابتدا، رقص آذری اصیل مانند بسیاری دیگر از انواع رقص، حال و هوای عرفانی و مذهبی داشت. با گره خوردن آداب و مناسک رقص با فرهنگ،شعر و سنت های مردم آذربایجان، ردپایش در جای جای زندگی مردمانشان مشاهده می شود.

دلایل توسعه و محبوبیت رقص آذری

پراکندگی مردمان آذربایجان یکی دیگر از عواملی است که به توسعه و انتشار آداب و فرهنگ رقص آذری کمک شایانی کرده است. رقص فولکلوریک آذری از دیرباز تا کنون، به شکل فردی و دسته جمعی، توانسته قوانین و ریتم و معانی خود را تا حد زیادی حفظ کند.

بیشتر رقص ها در جمهوری آذربایجان به شکل پویا و زنده وجود دارند. و فقط تعداد کمی از آنها در ایران هستند. در کشور آذربایجان برخی از سبک های رقص آذری به طور کلی از بین رفته اند. و برخی دیگر با ترکیب شدن با سایر سبک ها دچار تغییر شده اند و سبک جدید از این رقص را خلق کرده اند.

با وجود اینکه این رقص مسیر تحول طولانی طی کرده، قدرت و شکوه هشت هزارساله خود را به زیبایی به نمایش  می گذارد. این رقص دارای تنوع زیادی است که در هر موقعیت خاص رقص متناسب با آن اجرا می شود. برخی از مواقعی که در آن رقص آذربایجانی اجرا می شود عبارتند از:

• پرستش و نیایش
• مراسم عزا یا شادی
• اجرای آیین شکار
• تدارک جنگ و دفاع از سرزمین

مفهوم حرکات رقص آذربایجانی

تمام حرکات رقص آذری دارای مضامین و مفاهیم عمیقی است که بیانگر فرهنگ اصیل این رقص است.

• قرار گرفتن روی پنجه پا به صورت کشیده و کاملا صاف برای کشیده تر نشان دادن قامت رقصنده است. در ضمن این حرکت، سرعت عمل رقصنده را نیز افزایش خواهد داد.
• سپر کردن سینه به شکلی که شانه ها در راستای هم قرار می گیرند تا فرد رقصنده قامتی چهارشانه داشته باشد. این فرم بدنی که پیام قدرت و ابهت را انتقال می دهد بیانگر سپر است که هنگام دفاع از سرزمین و ناموس کاربرد دارد.
• دست های باز و کشیده بیانگر بال پرندگان بوده و رقصنده را آماده پرواز و رهایی نشان می دهد.
• سر صاف در راستای ستون فقرات و رو به بالا، نمایانگر استواری و ایستادگی است.

معرفی اجمالی انواع سبک های رقص آذربایجانی و تاریخچه آنها

رقص آسما کسمه Asma Kəsmə:

از رقص های بومی قدیمی اهالی آذربایجان و از قدیمی ترین رقص های مرسوم در عروسی می باشد. نام گذاری آن از آنجایی آمده که عروس را به همراه صدای موسیقی «آسما کسمه» به خانه داماد می بردند و زنان همراه عروس در مقابل او می رقصند. سرعت این رقص آرام، کمی اغراق آمیز و بشکل پرشی است.

رقص آبایی Abayı:

معمولا با شنیدن واژه رقصنده، تصویری از رقصنده جوان در ذهن نقش می بندد. اما رقص در فرهنگ آذربایجان محدودیت سنی ندارد. “رقص آبایی” در منطقه شکی و زاقاتالا به وجود آمده است. چون در این منطقه به افراد میانسال «آبای» گفته می شود این رقص آبایی نام گذاری شده است. این رقص عمدتا توسط مردان یا زنان میانسال اجرا می شود. اطلاعات بیشتر

رقص خالاباجی Xalabacı:

خالاباجی نامی زنانه است این رقص دو نام دیگر نیز دارد: «جیران بالا» و «قاچآی بالا». با اینکه هر سه یک نوع رقص را بیان می کند ولی این رقص بیشتر با نام خالاباجی شناخته می شود. مؤلف ملودی این رقص خانم صونا اهل قره باغ می باشد. اجرای این رقص تا حدودی به صورت کمیک است. بیشتر مواقع مردان و زنان مسن ایفاگران این رقص هستند. این رقص به طور گسترده ای در بین عموم مردم متداول بوده. سپس طی سالها دچار تغییر و تکامل زیادی شده است.

رقص مجسمه Mücəssəmə:

رقص مجسمه در زمان خود بیشتر در مناطق جنوبی آذربایجان مشهور بود. اصالتا این رقص توسط افراد مسن اجرا می شد. اجرا کننده رقص با صدای آهسته آهنگ رقص شروع به دور زدن می کند. با دست ها و بدن خود حرکات مختلف انجام می دهد تا اینکه ناگهان صدای موسیقی قطع شود. فرد اجرا کننده رقص نیز ناگهان بی حرکت می ایستد و حتی برای خنداندن بیشتر تماشاگران سعی می کند در وضعیت عجیب تری بایستد و مجسمه شود. و عمدتا توسط آقایان اجرا می شود.

رقص یاللی Yallı:

این رقص به عنوان میراث ماندگار توسط کشور آذربایجان در یونسکو ثبت جهانی شده است. در سال 1401 نیز میراث فرهنگی آذربایجان غربی این رقص را به عنوان رقص محلی و بومی در فهرست آثار ملی کشور ثبت کرده است.
رقص یاللی از دسته رقص های نیایشی و قدیمی و فولکلور آذربایجان است. این رقص در مناطق زیادی ”جالمان” نام گرفته است. اطلاعات بیشتر

رقص سمنی Səməni:

از جمله رقص های بومی و بسیار کهن مردم آذربایجان است. ولی در حقیقت، فراتر از رقص، شادمانی سنتی است که بیشتر به آمدن بهار اختصاص یافته است. این رقص فقط توسط دختران و زنان اجرا می شود که با آواز همراهی می شود. رقص سمنی در همه مناطق آذربایجان متداول است و اجرا می شود.

رقص آستا قاراباغی Asta Qarabağı و رقص آغیر قاراداغی Ağır Qaradağı:

این رقص ها بیشتر در منطقه خان کندی در قره باغ آذربایجان پدید آمده است. حرکات رقص با سرعت کم و کند اجرا می شوند و تنوع حرکت کمی دارند و بیشتر حرکات هم تکراری هستند.

رقص اوچ بادام بیر گوز Üç badam bir qoz:

این رقص در شکی آفریده شده و همراه با آواز اجرا می شود. تصنیف آن در آن دوره توسط خوانندگان توانایی همچون جبار قاریاغدی اوغلو و علی عسگر عبدالله اف خوانده شده است.

رقص آواری Avarı:

این رقص منسوب به آواری های ساکن آذربایجان است. ایفاگران این رقص عمدتا آقایان هستند زیرا در عین تنوع، تعداد حرکات آن هم زیاد است هم چالش برانگیز. ریتم رقص آواری، ریتم لزگی یا رقص پای ترکی است. در ابتدا حرکات آهسته و ساده تر هستند و به مرور پیچیده تر می شوند. نکته مهم در اجرای رقص آواری نحوه ترکیب دست ها و پاها در سرعت های مختلف است.

آی بری باخ Ay bəri bax:

جایگاه بانوان آذری در رقص و موسیقی به هیچ عنوان کمتر از آقایان نیست. رقص آی بری باخ از جمله قدیمی ترین رقص های بومی آذربایجان است که تنها توسط خانم ها اجرا می شود.

رقص اوزون دره Uzundərə:

ازون دره رقصی بی نهایت جذاب، ظریف و لیریک است. این رقص نه تنها در آذربایجان بلکه در گرجستان نیز از جمله رقص های پر طرفدار به حساب می آید. رقص اوزون دره دارای ملودی ملایم و گوش نواز بوده و معمولا یکی از رقصهای انتخابی و زیبا برای عروس و دامادها محسوب می شود.

رقص انزلی Ənzəli:

انزلی ملودی رقصی است که تقریبا در سال های۱۸۸۰ تا ۱۸۹۰ در باکو آفریده شده است. نحوه اجرای آن آرام و به دلیل خصوصیت اجرای ملودی، بیشتر برای افراد مسن مناسب بوده است. «انزلی» رقصی سنتی است و معمولا در ابتدای عروسی اجرا می شود. این رقص را عمدتا افراد مسن اجرا می کنند ولی توسط افراد جوان تر نیز اجرا می شود.

رقص بنفشه Bənüvşə:

این رقص در سال ۱۹۱۰ میلادی آفریده شده است. رقص آذری بنفشه رقصی بسیار ظریف است که در اصل توسط خانم ها هم به صورت آرام و هم با سرعت زیاد اجرا می شود.

آلچا گولو Alça gulu:

در سال های ۱۹۱۰ تا ۱۹۲۰ در ناحیه شاماخی و توسط علی کریم اف آفریده شده است. در اصل توسط خانم ها اجرا می شود. سرعت آن کمی تند است.

رقص پهلوانی Pəhləvanı:

این رقص در کوه های منطقه شکی بوجود آمد. آهنگساز آن آبیلله جعفراوف است. این رقص حرکات بسیار سریع و بی نهایت دینامیک دارد. پهلوانی لقبی محترم است و به افراد قدرتمند و هوشمندی اطلاق می شود که نمایش های خود را به صورت خبره و حرفه ای اجرا می کنند. پهلوانان در این رقص بیش از آن که قدرت خود را نمایش دهند، مهارت و چابکیِ جوانی خود را نشان می دهند. رقص پهلوانی رقصی است که در بیشتر مناطق آذربایجان اجرا می شود.

رقص بریلیانت Birilyant:

این رقص دو سبک متفاوت دارد؛

• سبک اول: در سال ۱۹۲۰ در باکو برای اولین بار اجرا شد. تمپو این رقص سریع و ملودی بسیار پرشوری دارد که توسط مردان اجرا می شود.
• سبک دوم: نوع دیگر آن فقط برای اجرای خانم ها است. ملودی آن ظریف و سرعت اجرای آن آرام است.

رقص توی یا رقص عروسی Toy rəqsi:

این رقص قدیمی و سنتی در نخجوان رقصیده می شود. اقوام جوان عروس و داماد این رقص را در مقابل درشکه ای که عروس را می برد می رقصند. رقص توی «Toy» شبیه «یاللی» است، قدم ها به سرعت به یکسو برداشته می شود و بیشتر کسانی که می رقصند یک مشعل روشن در دست دارند.

رقص توراجی Turacı:

وجه تسمیه رقص «Turacı» پرنده شکاری زیبای کوهستانی به نام دُرّاج است. رقص Turacı در اوایل قرن 19 وارد فرهنگ رقص آذربایجان شد. موسیقی این رقص حزین و دلنواز است. رقص توراجی تداعی کننده نحوه پرواز دُرّاج است. همه حرکات رقص یادآور پرواز دراج و سیلان او در آسمان است.

رقص جنگی Cəngi:

عمدتا رقص جنگی نحوه راه رفتن جنگجو، هماورد خواهی و دعوت به جنگ را تداعی می کند. آفرینش این رقص به گذشته های دور باز می گردد. این رقص از نظر کاراکتر مانند آثار موسیقی رقص قایتاغی و رقص هالای می باشد.

رقص لاله Lalə:

برای اولین بار رقص Lalə در گنجه رقصیده شد. این رقص سرعت متوسطی دارد و مشخصه آن چابکی و سرعت آن است. رقص لاله معمولا توسط دختران اجرا می شود.

رقص نازنازی Naznazı:

این رقص ظریف و لطیف و روان است که مختص بانوان است. ملودی آن تکرار سریع اصوات ملایم و زیبا با لرزش صداها، غنی شده است. این لرزش برای مجری رقص، نوعی چرخش آنی در جا را القا می کند و در عین حال برای آنان رقص ظریف، و راه رفتن با طنازی یا حرکات مستقیم ظریف را ممکن می کند.

رقص واغزالی Vağzalı:

این رقص به خاطر ملودی بسیار ظریف و دلچسب و حرکات ظریف و نرم، در بین عموم مردم طرفدار زیادی دارد. در اکثر مراسمات عروسی موسیقی واغزالی اجرا می شود.

رقص میصری Misri:

ملودی رقص میصری شبیه آهنگ رزم است که در اصل ملودی عاشیق های (آشیق) آذربایجان است. حرکات آن فشرده و سنگین، کمی دشوار، پر سرعت و مجذوب کننده هستند. این رقص در شکی، زاکاتالا و قره باغ بسیار مشهور است. سرعت رقص سریع و تند است. میصری نام شمشیر عربی منسوب به کوراوغلو است.

رقص چیت تومان Çit tuman (شلوار گلگلی):

رقص چیت تومان نوعی رقص و آواز است که به شکل گروهی اجرا می شود. این رقص عمدتا به صورت گروهی توسط خانمها (معممولا خانم های جوان) اجرا می شود. هر کس به نسبت استعداد خوداین رقص را اجرا می کند. ولی کاراکتر حرکات همه ی اجرا کنندگان یکسان است. در نیمه دوم قرن پیش در نخجوان آفریده شد. و تا همین اواخر در این منطقه اجرا می شد.

رقص تره کمه Tərəkəmə:

ترکمه نام قومی است که از قدیم ساکن آذربایجان بودند و آفریننده این رقص بودند. این رقص به دو شکل اجرا می شود. هم اکنون نیز این رقص در بسیاری از مناطق آذربایجان متداول است. اطلاعات بیشتر

رقص جیرانی Ceyrani:

رقص جیرانی بسیار ظریف، زیبا و آهنگین است. از آنجا که آهو حیوانی زیبا و ظریف است. نام آن از آهو “جیران” گرفته شده است. جیرانی از جمله قدیمی ترین رقص های آذربایجان است. رقص سرعت متوسطی دارد و در اصل توسط خانم ها اجرا می شود. ولی در برخی مناطق مانند شکی توسط آقایان هم رقصیده می شود. این رقص در عصر حاضر هم مشهور است.

رقص شالاخو Şalaxo:

این رقص از پرطرفدارترین و قدیمی ترین رقص های مردانه آذربایجان است و همیشه با اشتیاق زیاد اجرا می شود. رقصندگان رقص شالاخو همه چالاکی، زیرکی و مهارت خود را در این رقص نشان می دهند.

رقص کئچمه مه سی و یا کئچی ممه سی Keçməməsi:

رقص “کئچمه مه سی” و یا “کئچی ممه سی” از جمله رقص های فولکلوریک و قدیمی اهالی آذربایجان به شمار می آید. این رقص اغلب در جشن ها و مراسم عروسی توسط آقایان اجرا می شود. اطلاعات بیشتر

رقص کوراغلونون قایتارماسی Koroğlunun qaytarması:

این رقص به خاطر اینکه رقص جنگ و جنگاوری است سرعت زیادی داشته و رقصی دینامیک می باشد. صدای بلند سرنا و سایر آلات موسیقی مجریان رقص را به سریعترین حرکات تشویق می کند.

رقص قایتاغی Qaytağı:

از رقص قایتاغی می توان به عنوان رقص باله آذربایجانی یاد کرد. ایستادن روی نوک پا، آن را شبیه رقص باله می کند. این رقص چرخش های زیاد دارد. حرکت بدن روان است. شانه ها بدون حرکت و ثابت هستند. دارای حرکات متنوع است و در نهایت باید به شباهت لباسهای این رقص با لباس های رقص باله اشاره کرد. اطلاعات بیشتر

رقص هئیوا گولو Heyva gülü:

ملودی رقص هئیوا گولو (گل بِه) معاصر بوده و مؤلف آن علی کریم اف است. در سایر مناطق آذربایجان خصوصا در شاماخی، آستارا و نخجوان بسیار مشهور است. نحوه اجرای رقص سولو (انفرادی) بوده و فقط توسط خانم ها ایفا می شود. حرکات آن ملایم، با انعطاف و با معنی است.

سبک های بسیار زیاد دیگری از رقص آذری وجود دارد که در ادامه فقط به نام آها اشاره خواهیم کرد:

• رقص ساموخ Samux
• رقص میرواری Mirvari
• رقص جهری بی یم Cəhribəyim
• رقص چاتتادی Çattadı
• رقص خان چوپانی Xançobanı
• رقص دارچینی Darçını
• رقص ساری باش Sarıbaş
• رقص شکی Şəki
• رقص گولگز Gul gəz
• رقص هِراتی Heyratı
• رقص گلین هاواسی Gəlin havası
• رقص تامارا Tamara
• رقص یئرلی Yerli rəqs
• رقص گلین گتیرمه Gəlin gətirmə
• چال پاپاق Çalpapaq
• رقص دارتما یاخام جیریلدی Dartma yaxam cırıldı
• رقص رنگی Rəngi
• رقص دسمالی Dəsmalı
• رقص گلین آتلاندی Gəlin atlandı
• رقص کندیری Kəndiri
• رقص قیتقیلدا Qıtqılda
• رقص قیزلار بولاغی Qızlar bulağı
• رقص قیزیل گول Qızıl gül
• رقص قوفتا Qofta
• رقص قوچعلی Qoçəli
• رقص ولاچولا Velaçola
• رقص جامیش باغا گیردی Camış bağa girdi
• رقص شاهسونی Şahsevani
• رقص قازاغی Qazağı